İstanbul tarih öncesi dönem
İstanbul Boğazı 1,5 milyon yıl önce Afrika’dan çıkıp, 250 bin yıl önce Avrupa’ya ulaşan ilk insanların göç yolu üzerinde bulunmakta olup, Küçükçekmece Gölü yakınlarındaki Yarımburgaz Mağarası kayıtları yaklaşık 800 bin yıl öncesine tarihlenmiştir.
Yapımına 1903 yılında başlanılan Bağdat Demiryolu’nun inşaatı sırasında önce Pendik Temenye Mevkii’nde ardından Fikirtepe’de tarihöncesi döneme ait olan iki yerleşim keşfedilmiştir. Bulgular önce T.J. Arne tarafından Stokholm Milli Müzesi’ne götürülmüş ardından M.O. Anje tarafından anlamlandırılmıştır. Sonradan A.D. Mordtmann, Muine Atasayan (1941), Şevket A. Kansu (1963, 1971) ve Kılıç İ. Kökten (1963) yaptıkları çalışmalarla Paleolitik Çağ’a verilerini detaylandırmıştır. İstanbul Üniversitesi’nden Halet Çambel ve Kurt Bittel’in 1952-54 arasında Fikirtepe’de, 1961’de Şevket A. Kansu Pendik’te, Kansu ile Kökten’in 1963’de Yarımburgaz Mağarası’nda gerçekleştirdiği kazıları Mehmet Özdoğan’ın 1979’da başladığı Kumburgaz-Silivri, Büyük ve Küçük Çekmece ve Karadeniz kıyı şeridi gibi İstanbul çevresi çalışmaları takip etmiştir. Bu dönemde Karadeniz kıyı şeridinde Ağaçlı Kumluğu civarında Mezolitik döneme tarihlenen 78 buluntu yeri tespit edilmiştir. 1986’da Yarımburgaz Mağarası’nda yapılan çalışmalarda Paleolitik Çağ yine aynı yerde G.Arsebük ile F.C. Howell’in 1988-90 arası çalışmalarında ise Orta Pleistosen döneme ait bulgular incelenmiştir. Pendik Höyüğü’nün bulunduğu mevkide SSK tarafından hastane inşa kararı üzerine 1992’de Marmaray Projesi kapsamında ortaya çıkan Yenikapı buluntuları üzerine 2004’de İstanbul Arkeoloji Müzesi tarafından birer kurtarma kazısı yapılmıştır. Yenikapı’da Bizans denemine ait Theodosius Limanı’nda bugünkü deniz seviyesinden 10 m kadar aşağıda yapılan kurtarma kazısında Neolitik bulgulara rastlanmıştır. Tüm bu arkeolojik bulgular İstanbul’da insan yerleşimin MÖ 8. Yüzyılda Megaralılar koloni kurmadan önce de mevcut olduğunu göstermektedir. Ayrıca 2007’de İstanbul ve Kocaeli Üniversiteleri’nin birlikte yürüttüğü İstanbul Tarihöncesi Araştırmaları Projesi kapsamında Selimpaşa Höyüğü araştırılmıştır. Sonuç olarak günümüzde değin elde edilen arkeolojik bulgulara göre:
Orta Pleistosen döneme tarihlenen bulgulara Yarımburgaz Mağarası’nda 20-25’lik gruplar halinde yaşayan insanlara ilişkin bölgenin Tayac- Acheul kültürlerinin sınırında yer aldığını göstermektedir. Alt Paleolitik döneme tarihlenen bulgulara yine Yarımburgaz Mağarası dışında, BüyükÇekmece’de Eskice Sırtı, Kilyos civarında Domuzdere Mevkiinde yerleşim izlerine rastlanmıştır. Üst Paleolitik döneme tarihlenen bulgulara ise Karadeniz kıyılarında Ağaçlı ve Gümüşdere kumlukları, Küçük ve Büyük Çekmece civarında yerleşim izlerine rastlanmıştır.
Mezolitik döneme tarihlenen bulgulara Karadeniz kıyısında Ağaçlı, Gümüşdere, Domuzdere, Domalı, Alaçlı, Riva, Doğancalı, Şile ve Ağva ile Marmara kıyısında Haramidere ile Ambarlı’da yerleşim izlerine rastlanmış olup, bunlar Karadeniz ve Kırım civarındaki Epi-Gravet kültürüyle benzerlik göstermektedir.
Neolitik döneme tarihlenen bulgulara Fikirtepe, Pendik, Tuzla-İçmeler, İçerenköy ve Yenikapı ve Yarımburgaz Mağarası’nda rastlanmakta olupgenel olarak Fikirtepe Kültürü olarak adlandırılmıştır. Yenikapı kazılarından da anlaşılacağı gibi bu dönemde Marmara Denizi’nin su seviyesinin yükselmesi ile pek çok Neolitik yerleşim su altında kalmıştır.
Kalkolitik döneme tarihlenen bulgulara Yarımburgaz Mağarası, Yenikapı ve Hippodrom’da, Tunç Çağı’na tarihlenen bulgulara Selimpaşa Höyüğü, Yeşilköy-Ayamama Deresi, Kadıköy-Moda Koyu ve Ağaçlı Kumluğu’nda rastlanmıştır. Bunlardan Selimpaşa, Kuzey Marmara kıyılarında önemli bir liman ve yerleşim merkezi olup, Troya ve Kırklareleli-Kanlıgeçit ile çağdaştır. Demir Çağı’na tarihlenen bulgulara ise Yeşilköy-Ayamama Deresi, İstanbul Arkeoloji Müzeleri ek bina inşaatı, Yenikapı ve Silivri-Sülüklü Mevki’de rastlanmıştır.
KAYNAKÇA
Karul, Necmi (2010), Tarihöncesi İstanbul. İstanbul Ansiklopedisi, NTV Yayınları. İstanbul s. 33-43
Öztürk, Özhan. Pontus: Antikçağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. Nika Yayınevi. Ankara, 2016